Bijna alle bewoonde buitens hadden vroeger een eigen moestuin. De groenten en kruiden uit de tuin waren bestemd voor de keuken, de bloemen decoreerden het huis. Met de teloorgang van het traditionele buitenleven gingen ook de meeste moestuinen verloren en herinnerden alleen de restanten van tuinmuren en kweekbakken nog aan vervlogen tijden. Dat is de afgelopen jaren sterk veranderd. Toenemende aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit en kleinschalige, lokale teelt van groenten wakkert de belangstelling voor het herstel van historische moestuinen aan.
In het hele land zetten eigenaren, tuinders en vrijwilligers zich in om historische moestuinen nieuw leven in te blazen. Daarnaast wordt in meerdere provincies geprobeerd de omvang van het fenomeen in kaart te brengen. Een inventarisatie in Zuid-Holland voor de erfgoedlijn Landgoederenzone leverde voor dit gebied tachtig locaties op. Dertien van deze plekken hebben nog altijd een functionerende moestuin. Op dertig andere locaties zijn nog herkenbare (nuts)elementen aanwezig, op de overige is de moestuin verdwenen (of heeft zij zelfs nooit bestaan). In opdracht van de provincie loopt in Utrecht momenteel eveneens een inventarisatie. Het onderzoek omvat daar ook aanbevelingen voor de exploitatie van historische moestuinen. De eerste bevindingen wijzen op 85 bestaande en verdwenen moestuinen. Naar verwachting wordt het onderzoek nog deze zomer opgeleverd.
De nog bestaande historische moestuinen hebben ieder een eigen karakter en variëren in opzet en vormgeving. De moestuinen van het zeventiende-eeuwse Zuylestein in Leersum, het negentiende-eeuwse Dordwijk in Dordrecht en het hedendaagse Grootstal in Malden brengen deze verscheidenheid goed in beeld. Daarnaast laten ze de ontwikkeling van moestuinen in de loop der eeuwen zien. Wat deze drie moestuinen verbindt, zijn de historische locatie en de grote inzet van de eigenaren en de mensen om hen heen.
Zuylestein
EEN OUDE VOGELVLUCHT ALS LEIDRAAD
Een door Daniel Stoopendaal rond 1710 ‘naat leven’ getekende vogelvluchtgravure vormde de leidraad bij de reconstructie van de moestuin op landgoed Zuylestein. De oorspronkelijke, zeventiendeeeuwse moestuin was in de loop der tijd verdwenen. Vanaf 2015 is ze met grote zorg en precisie in oude luister hersteld. Niet alleen de maatvoering is tot op de centimeter teruggebracht, ook de gekozen beplanting en het leifruit geven een historisch beeld.
In schoonheid deed de moestuin op Zuylestein niet onder voor de parterretuin. De ontwerper zorgde in de moestuin met veel vernuft voor tal van ruimtelijke effecten. Ook die zijn nu weer hersteld. Over de brede paden kun je wandelen en het vrijstaande leifruit langs de moestuinbedden geeft op afstand het beeld van een laan met hagen. Pas wanneer je langs het leifruit loopt, zijn de moestuinbedden zichtbaar. De muurnissen bieden niet alleen plek om uit te rusten, maar laten de paden ook langer lijken en de tuin groter. Dit seizoen keren in de tuin ook de kweekbakken terug, waarin vroeger meloenen werden geteeld.
Dordwijk
HERSTEL MET ELAN EN SMAAK
Onder de zorg van tuinarchitect Christoffel Eggink telde de moestuin van buitenplaats Dordwijk in de tweede helft van de negentiende eeuw meerdere tuinkassen, waaronder een ananaskas met maar liefst achttien verschillende ananasrassen. Tuinbaas en tuinknecht zorgden voor een onberispelijke moestuin met een constante aanvoer van groente en fruit. Na de Tweede Wereldoorlog raakten de buitenplaats en haar tuinen in verval.
Vanaf 1995 volgde herstel met elan en smaak onder een nieuwe eigenaar. Er werd een professioneel tuinteam aangesteld onder leiding van een tuinbaas. Leifruitspecialist Jan Freriks was nauw betrokken bij het herplanten en snoeien van het leifruit in de ommuurde moestuin.
In de gerestaureerde druivenkas worden historische technieken in ere gehouden, zoals opbinden met jonge wilgentenen. De bedden zijn streng symmetrisch beplant en de paden smetteloos. Een moderne toevoeging is een diagonaal pad dat visuele eenheid in de moestuin brengt. Buiten de ommuurde tuin liggen de productiebedden voor restaurant Villa Augustus. Anno 2022 is de moestuin van Dordwijk dan ook een plaatje met een verzorgingsgraad die past bij een negentiende-eeuwse moestuin.
Grootstal
HERSTELLEN EN VOEDEN
Zoekend naar toekomstbestendig beheer en een nieuwe relatie met de oprukkende stad, zet landgoed Grootstal aan de rand van Nijmegen in op innovatie. Dat past in een traditie. Door de eeuwen heen werd in moestuinen van kastelen en buitenplaatsen geëxperimenteerd met teelt technieken en cultivars.
De biodynamische zelfoogstmoestuin Het Heerlijke Land en de regeneratieve demonstratieboerderij Bodemzicht zijn inmiddels in bedrijf. In de moestuin van Grootstal zijn tuinder en deelnemers gezamenlijk verantwoordelijk volgens het concept Community Supported Agriculture. De deelnemers kopen een deel van de oogst en ondersteunen hiermee de werkzaamheden van de tuinders. De tuinders zijn verantwoordelijk voor een gevarieerd groenteaanbod. Deelnemers kunnen meewerken in de moestuin, maar dat is niet verplicht. Regeneratieve landbouw zoals die op Grootstal wordt bedreven, richt zich op het herstellen en voeden van de bodem. Een gezonde bodem is in balans, heeft een goede waterhuishouding en is rijk aan bodemleven, van schimmels tot bodem dieren. Bodemzicht werkt met smalle bedden van opgetaste compost, die worden gescheiden door houtsnipperpaden. Het resultaat is een esthetisch aantrekkelijke tuinderij met goede opbrengst, zonder beschadiging van de bodem.
PRAKTISCHE INFORMATIE
Zie voor de openingstijden van de moestuinen op Zuylestein en Grootstein de websites landgoed-zuylestein.nl, landgoedgrootstal.nl, bodemzicht.nl en hetheerlijkeland.nl.
De moestuin van Dordwijk is niet toegankelijk. De film Portret van een tuin geeft een mooi beeld van deze tuin en is verkrijgbaar bij Villa Augustus in Dordrecht. Een overzicht van toegankelijke moestuinen bij kastelen en buitenplaatsen biedt de website van SKBL (skbl.nl/moestuinen-op-kbl). Hier is nu ook een serie podcasts te beluisteren.
Op de LinkedIn-pagina Platform Historische Moestuinen worden regelmatig nieuwe berichten over historisch moestuinonderzoek geplaatst voor professionals en liefhebbers.
Lenneke Berkhout is tuinhistoricus en doet onderzoek naar moestuinen en tuinbazen
Anne Wolff is als docent Tuin- en landschapsgeschiedenis verbonden aan het Kenniscentrum Landschap Rijksuniversiteit Groningen. Zij onderzoekt de cultuurgeschiedenis van moestuinen
