Numeriek gezien telt de provincie Utrecht de meeste historische buitenplaatsen van heel Nederland. De provincie hecht veel waarde aan hun voortbestaan en aan hun biotoop, ofwel hun plek in het landschap. René Dessing en Lenneke Berkhout willen met hun gids Utrechtse buitenplaatsen. Lusthoven van adel, geestelijkheid en burgers mensen verleiden op pad te gaan en de geschiedenis en schoonheid van dit monumentale erfgoed te ontdekken. Ze kozen voor ruim vijftig goed bewaarde ensembles, die zowel op toegankelijkheid als op representatie van hun verscheidenheid zijn geselecteerd. De bouw, het ontstaan van de tuinen en allerlei andere wetenswaardigheden uit hun vaak eeuwenoude geschiedenis komen aan bod.
Utrechtse buitenplaatsen start met een inleidende geschiedenis van kastelen en buitenplaatsen, waarbij de auteurs de rol van de middeleeuwse bisschoppen van Utrecht (die als landsheren ook wereldlijke macht hadden), de ontwikkeling van ridderhofsteden en het ontstaan van de verschillende concentraties van buitenplaatsen belichten. Door eerst de geschiedenis van adel, geestelijkheid en burgers te schetsen, vervolgens in te zoomen op de biotopen en ten slotte per buitenplaats de actuele stand van onderzoek te geven, hebben zij een overzichtelijke gids met historische én praktische informatie geschreven. In (aparte) kaders leggen ze de voornaamste begrippen bondig uit – bijvoorbeeld het verschil tussen een kasteel, een landgoed en een buitenplaats. Behalve voor de bouwgeschiedenis van de afzonderlijke buitenplaatsen hebben ze veel aandacht voor historische elementen van ensembles, zoals de historische tuin- en parkaanleg, eeuwenoude lanenstructuren, duiventorens, ijskelders, speelhuisjes, doolhoven, waterelementen, thepaviljoens en oranjerieën.
Niet alleen de hoogtijdagen van de buitenplaatsen komen voorbij, ook de funeraire cultuur van de adellijke bewoners in de latere tijd. Het mausoleum van de Hohenzollerns bij Huis Doorn en de Folcoldusheuvel met het familiegraf Godin de Beaufort op landgoed Maarsbergen zijn hier goede voorbeelden van. Met hun heldere beschrijving van de vele, uiteenlopende aspechten van het leven op de Utrechtse buitenplaatsen zijn Dessing en Berkhout erin geslaagd een attractieve, rijk geïllustreerde gids voor een breed publiek af te leveren.
Helaas blijkt uit de gids ook dat de mogelijkheden om in de provincie Utrecht buitenplaatsen te bezoeken, beperkt zijn. Slechts drie buitens zijn regulier voor het publiek open. Enkele andere kennen een beperkte openstelling, het merendeel wordt particulier bewoond of is ingericht als expositie-, horeca- of kantoorruimte – als gevolg waarvan het historische interieur is aangepast aan de functie. Het goede nieuws daarentegen is dat veruit de meeste buitenplaatsen wél een openstelling van de tuin op het parkbos kennen en dat er vele wandelingen zijn uitgezet op landgoederen of in de nabijheid van buitenplaatsen. Utrechtse buitenplaatsen verleidt ons inderdaad om de wandelschoenen aan te trekken en eropuit te gaan. Missie geslaagd dus.
Manuela Hoepman
Lenneke Berkhout en René Dessing, Utrechtse buitenplaatsen. Lusthoven van adel, geestelijkheid en burgers. Heemstede: Kantoor Verschoor Boekmakers, 2021, 240 p., ill.
